Το ελληνικό παιδικό βιβλίο και η Επανάσταση του 1821, Της Μένης Πουρνή
Η πλούσια ελληνική ιστορία έχει αποτελέσει αφορμή και υπόβαθρο για τη δημιουργία
σημαντικών λογοτεχνικών έργων. Ήδη από τη ελληνιστική εποχή όπου κάνει την εμφάνισή
του το μυθιστόρημα ως ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος, το ιστορικό στοιχείο είναι παρόν
σχεδόν από την αρχή ακόμη και στις υποθέσεις των μυθιστορημάτων με καθαρά
μυθολογικό ή φαντασιακό χαρακτήρα. Με την ισχυροποίηση και κυριαρχία του από τον 19 ο
αιώνα και μετά γνωρίζει μεγάλη διάδοση και αποκτά φανατικούς αναγνώστες. Ο
συγγραφέας του πρώτου καθαρά ιστορικού μυθιστορήματος θεωρείται ο Άγγλος σερ
Γουόλτερ Σκοτ με το έργο του «Ιβανόης» (1814), το οποίο δημιούργησε μία ολόκληρη
σχολή. Στην Ελλάδα η αρχή γίνεται από τον Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο με το έργο του «Ο
αυθέντης του Μορέως» (1850).
Σύμφωνα με τη συγγραφέα Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου: «Οι συγγραφείς που
γράφουν ιστορικά μυθιστορήματα οφείλουν να παρουσιάζουν τα γεγονότα με όσο γίνεται
μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και ειλικρίνεια, χωρίς να τα ωραιοποιούν ή να
εξιδανικεύουν κάποιες πράξεις και να θεοποιούν ιστορικά πρόσωπα, αλλά και χωρίς να
κόβουν ή να μεγαλοποιούν τα ιστορικά γεγονότα, προκειμένου να εξυπηρετούνται
διάφορα συμφέροντα μεταξύ χωρών». Ο Butterfield υποστηρίζει ότι υπάρχουν δύο τρόποι
με τους οποίους μπορεί ένας συγγραφέας να χειριστεί την ιστορία: α) ο στατικός, σύμφωνα
με τον οποίο μια παλαιότερη εποχή περιγράφεται ως μακρινή χώρα και απλά
αναπαράγεται ένα στατικό πορτρέτο της εποχής και β) ο δυναμικός, σύμφωνα με τον οποίο
περιγράφονται και αναλύονται οι συνθήκες που κυριαρχούσαν την εποχή αυτή.
Προκύπτουν, έτσι, δύο τύποι ιστορικών μυθιστορημάτων: α) εκείνα που απλά φωτίζουν την
ιστορία μιας περιόδου και διευκρινίζουν τις επικρατούσες συνθήκες και β) εκείνα που, από
μόνα τους, αποτελούν ιστορική αφήγηση. Η ιστορία, δηλαδή, μπορεί να παρέχει στο
συγγραφέα τον κόσμο της αφήγησής του, την υπόθεση, την ιδέα για την υπόθεση και το
θέμα.
Η υπόθεση του ιστορικού βιβλίου θα πρέπει να αναφέρεται σε γεγονότα που να απέχουν
μία ή δύο γενιές από την εποχή του συγγραφέα ώστε να αποδίδεται όσο το δυνατόν πιο
αντικειμενικά η ιστορική αλήθεια (Adamson και Hagg). Ο συγγραφέας που θα ασχοληθεί με
το ιστορικό μυθιστόρημα είναι απαραίτητο να κατέχει την ιστορική εποχή και τα πρόσωπα
που προσπαθεί να ζωντανέψει (Αναγνωστόπουλος B.) και με το δικό του τρόπο να
συνδυάσει τα ιστορικά γεγονότα με τα μυθιστορηματικά στοιχεία, για να πλάσει το μύθο
του. Τα πρόσωπα που πρωταγωνιστούν μπορεί να είναι φανταστικά, ωστόσο, το σκηνικό
στο οποίο τοποθετούνται είναι αληθινό και πρέπει να αποτυπώνεται με ακρίβεια
(Butterfield).
Οι νεαροί αναγνώστες, μέσα από τα ιστορικά, κυρίως, λογοτεχνήματα που αναφέρονται σε
ιστορίες διαφορετικών περιόδων, οι οποίες περιλαμβάνουν μύθους και θρύλους, ιστορίες
για ιστορικά γεγονότα, μαρτυρίες ιστορικών γεγονότων ή φανταστικές ιστορίες από το
παρελθόν, θα αναπτύξουν μία αντίληψη του παρελθόντος, που θα τους βοηθήσουν όχι
μόνο να διαχωρίσουν την πραγματικότητα από τη φαντασία, αλλά και να γνωρίσουν
συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές του τόπου τους (Σακκής & Τσιλιμένη).
Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία που εθιμοτυπικά γιορτάζεται κάθε χρόνο στις
25 Μαρτίου έδωσε αφορμή για την δημιουργία πολλών παιδικών βιβλίων με σχετικά
θέματα, κυρίως την τελευταία πεντηκονταετία. Ο Τάκης Λάππας πρωτοστάτησε στην
συγκεκριμένη θεματολογία γράφοντας δεκάδες βιβλία με πορτρέτα κυρίως πρωταγωνιστών
της Επανάστασης αλλά και σημαντικών γεγονότων του Ξεσηκωμού όπως «Νικηταράς ο
Τουρκοφάγος», «Παπαφλέσσας», «Πατροκοσμάς», «Δοξασμένη Έξοδος», «Μικροί Ήρωες
του ‘21», «Φιλέλληνες του ‘21», «Ο ήρωας της Αλαμάνας» και πολλά ακόμη. Ο Άλκης
Τροπαιάτης έγραψε αρκετά βιβλία σχετικά με την περίοδο της Επανάστασης. Αναφέρουμε
ενδεικτικά: «Άγια Νύχτα», «Στα χρόνια της σκλαβιάς», «Το μεγάλο Εικοσιένα», «Το
παιδομάζωμα».
«Το μυστικό των Φιλικών» της Νίτσας Τζώρτζογλου μας μεταφέρει την ιστορία της
δημιουργίας της Φιλικής Εταιρείας μέσα από τα ματιά ενός μικρού αγοριού, του Παντελή,
που ζει στο σπίτι του Αθανάσιου Τσακάλωφ χωρίς εξωραϊσμούς και εθνικές εξάρσεις. Στο
βιβλίο της «Ένας Σιναπόσπορος , έναν καιρό στο Μεσολόγγι», ο Θανάσης ένα αγόρι που ζει
στο Μεσολόγγι βοηθά τους πολιορκημένους αγωνιστές μεταφέροντας μηνύματα και
γίνεται η αφορμή να σωθεί το Μεσολόγγι στην πρώτη πολιορκία. Στο μυθιστόρημα της
Γαλάτειας Σαράντη «Στη χαραυγή της λευτεριάς-Οι μπαρουτόμυλοι της Δημητσάνας», ο
Κωνσταντής, ένα φτωχό και αγράμματο αγόρι, έρχεται κοντά στο δρόμο της γνώσης,
συμμετέχει στα πολεμικά γεγονότα και σώζει τους μπαρουτόμυλους της Δημητσάνας.
Ένα πανόραμα των γεγονότων από την Άλωση ως την Επανάσταση του 1821 μας προσφέρει
η Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη με το βιβλίο της «Το δαχτυλίδι του αυτοκράτορα». «Ο
μικρός μπουρλοτιέρης» αφηγείται τις περιπέτειες του μικρού αγωνιστή Λευτέρη που
δουλεύει στα μπουρλότα μαζί με τον Κανάρη. Επίσης έχει γράψει μία μυθιστορηματική
βιογραφία για τον Ρήγα Φεραίο και πορτρέτα των αγωνιστών της Επανάστασης με τίτλο «Οι
ρίζες της λευτεριάς». «Το ταξίδι στ’ Ανάπλι» της Ελένης Βαλαβάνη αποτελεί μία σύνθεση
παρόντος και παρελθόντος καθώς με ήρωα ένα αγόρι που μετακομίζει στο Ναύπλιο λόγω
της μετάθεσης του πατέρα του μαθαίνει πολλά για το Ναύπλιο την εποχή της Επανάστασης.
«Ο Αργείος Εσπερινός» του Γιάννη Μπάρτζη αποτελεί ένα βιβλίο με τη πιο πρωτότυπη
θεματολογία που έχουμε δει σχετικά με την Επανάσταση του 1821. Ο 11χρονος Γάλλος
Ζούλιους βρίσκεται μαζί με τους γονείς του στην επαναστατημένη Πελοπόννησο,
ακολουθώντας το εκστρατευτικό σώμα του Μαιζών από τον Σεπτέμβριο του 1828 έως τον
Μάιο του 1829. Καταγράφει τις εμπειρίες και τις εντυπώσεις του από μια ρημαγμένη
Ελλάδα πολύ διαφορετική από εκείνη που με βάση το αρχαίο της μεγαλείο είχε πλάσει στη
φαντασία του. Μερική αναφορά στην Επανάσταση βρίσκουμε και στο βιβλίο της Λότης
Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου «Η προφητεία του κόκκινου κρασιού». Η ηρωίδα Όλγα
Νόιγκερ σε ένα ταξίδι με τον πατέρα της στο Μελένικο μαθαίνει για τη σχέση της
οικογένειάς της με τον Ρήγα Φεραίο.
Ο «Λουκής Λάρας» του Δημητρίου Βικέλα αναφέρεται στην προσπάθεια μιας οικογένειας
από την Χίο να ξεφύγει από τις σφαγές που διέπραξαν οι Τούρκοι στο νησί το 1822. Αν και η
γλώσσα είναι κάπως δύσκολη αξίζει να διαβαστεί από τα παιδιά μεγαλύτερων ηλικιών. Ο
Γιάννης Βλαχογιάννης αναφερόμενος σε ένα ευρύτερο ηλικιακά κοινό έγραψε διηγήματα
για το 21 που μπορούν εύκολα να διαβαστούν από παιδιά όπως το «Έτσι ήτανε» και
«Άγουρα ανθίσματα». Χαρακτηριστικό είναι επίσης το διήγημα της Πηνελόπης Δέλτα
«Μισολογγίτικα Χριστούγεννα».
Η ιστορία και η παιδική λογοτεχνία ήταν ανέκαθεν αλληλέγγυοι συνοδοιπόροι και μία
μεγάλη πηγή δημιουργικότητας και έμπνευσης για να προσεγγίσουν τα παιδιά την ιστορία
πέρα από τον ξηρό τρόπο διδασκαλίας της στο σχολείο. Ο τρόπος προσέγγισης των
ιστορικών γεγονότων γίνεται όλο και πιο αντικειμενικός όσο περνούν τα χρόνια και η
ιστορική αλήθεια αποκαθίσταται.